Μου μιλούσε για τον θαυμαστό κόσμο των πρωτεϊνών και πώς βοηθούν στην ανάπτυξη όλων των έμβιων οργανισμών, καθώς παίρναμε το πρωινό μας στο roof garden του ξενοδοχείου Electra Palace, πριν από λίγες εβδομάδες. Βρισκόταν στην Ελλάδα για να αναγορευθεί επίτιμος διδάκτορας του τμήματος Χημείας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και για να μιλήσει σε μαθητές της Σχολής Μωραΐτη, στην Αθήνα, με αφορμή τη συμπλήρωση 35 χρόνων λειτουργίας του προγράμματος International Baccalaureate.
Η βιοχημεία, ένας σχετικά νέος επιστημονικός κλάδος, ενδιαφέρθηκε εξαρχής περισσότερο για τους τρόπους με τους οποίους τα κύτταρα παράγουν τις πολύτιμες πρωτεΐνες.
Ο συνομιλητής μου, όμως, Ισραηλινός βιοχημικός Ααρον Τσεχάνοβερ, μαζί με τους συναδέλφους του Ιρβιν Ρόουζ και Αβραάμ Χέρσκο πήγαν κόντρα στο ρεύμα: εστίασαν με την έρευνά τους στον εντοπισμό και στην καταστροφή από τον οργανισμό μας των ανεπιθύμητων και δυνάμει επικίνδυνων πρωτεϊνών και ανακάλυψαν τη ρυθμιζόμενη πρωτεϊνική αποδόμηση. Γι’ αυτή την τόσο σημαντική ανακάλυψη, «το φιλί του θανάτου», όπως ονομάστηκε, που οδήγησε στην παραγωγή αποτελεσματικών φαρμάκων –για το πολλαπλό μυέλωμα, μια μορφή λευχαιμίας, μεταξύ άλλων– βραβεύθηκαν με το Νομπέλ Χημείας το 2004.
– Πώς θα εξηγούσατε με απλά λόγια, για όσους δεν διαθέτουν ίσως το αναγκαίο γνωστικό υπόβαθρο, την ανακάλυψή σας;
– Ο θεός μάς έφτιαξε από σάρκα και όχι από σίδερο· τότε θα ήμασταν πιο ανθεκτικοί αλλά θα χάναμε την ευελιξία μας και δεν θα λειτουργούσαν οι αισθήσεις μας, δεν θα νιώθαμε και πολλά. Λόγω της «κατασκευής» μας, το σώμα μας είναι ευαίσθητο – απέναντι στη φυσική ραδιενέργεια, στην ηλιακή ακτινοβολία, σε γενετικές μεταλλάξεις του DNA. Αυτό συμβαίνει γενικότερα στη φύση. Το γάλα που βάλαμε στον καφέ μας δεν είναι ίδιο με αυτό που βρισκόταν στο ψυγείο πριν από λίγη ώρα. Και σίγουρα δεν θα είναι ίδιο αν μείνει πάνω στο τραπέζι για ένα 24ωρο. Η θερμοκρασία τού περιβάλλοντος το αλλοιώνει. Το ίδιο συμβαίνει και στον άνθρωπο: η θερμοκρασία, ακόμα και του ίδιου του σώματός μας, είναι ισχυρό δηλητήριο. Από την άλλη, χρειαζόμαστε μια «κανονική» θερμοκρασία, για να επιβιώσουμε. Αυτή δεν είναι η μοναδική αντίφαση. Έχουμε ανάγκη το οξυγόνο για να ζήσουμε, αλλά είναι τοξικό κι έτσι καταναλώνουμε τα περίφημα αντιοξειδωτικά για να ανακόψουμε την οξείδωσή μας. Τη στιγμή που μιλάμε ο οργανισμός μας καταστρέφεται και αναγεννάται ταυτόχρονα. Τα συστατικά μας διαρκώς αλλάζουν. Η μεγάλη πρόκληση για την επιστήμη είναι να βρει τους μηχανισμούς με τους οποίους αυτό συμβαίνει. Εμείς ανακαλύψαμε το… απορριμματοφόρο του ανθρώπινου σώματος, δηλαδή τη δράση της ουβικιτίνης, ενός πολυπεπτιδίου, που εντοπίζει ελαττωματικές, λανθασμένες, γενετικά μεταλλαγμένες, άρα επικίνδυνες πρωτεΐνες και τις απομακρύνει από τον οργανισμό μας, κρατώντας όμως όλα τα χρήσιμα συστατικά τους. Αυτή η διαδικασία έχει άμεση σχέση με τον καρκίνο, γιατί οι ελαττωματικές πρωτεΐνες σχετίζονται με την εμφάνιση νεοπλασιών.
– Αλλαξε τη ζωή σας το Νομπέλ;
– Αλλαξε τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων – η ανακάλυψή μας, όχι το Νομπέλ. Βάσει αυτής, μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες προχώρησαν στην παραγωγή αποτελεσματικών φαρμάκων, αλλάζοντας το τοπίο κάποιων μορφών καρκίνου: οι ασθενείς ζουν περισσότερα χρόνια και με καλύτερη ποιότητα ζωής. Νιώθω υπερήφανος γι’ αυτό.
Σε προσωπικό επίπεδο, μετά το Νομπέλ ταξίδεψα πολύ, συνειδητοποίησα πόσο όμορφος είναι ο κόσμος μας –οι εναλλαγές της φύσης, η ποικιλία στη μουσική και στο φαγητό– αλλά αποφάσισα να επιστρέψω στην κανονικότητά μου: στο Ισραήλ και στο εργαστήριό μου στο Technion. Έκτοτε συνεχίζω την έρευνα και, φυσικά, τη διδασκαλία.
– Θα υπάρξουν γενιές που θα ζήσουν σε έναν κόσμο χωρίς καρκίνο;
– Ο καρκίνος είναι μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που έχει αντιμετωπίσει ποτέ η ανθρωπότητα: μια φρικτά πολύπλοκη ασθένεια –στην πραγματικότητα πολλές, αφού κάθε μορφή καρκίνου συνιστά διαφορετική νόσο–, στην οποία εμπλέκονται γενετικοί, κληρονομικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες. Ολοένα και περισσότερο, όμως, κατανοούμε τους μηχανισμούς του: σε κάποιες μορφές του η πρόοδος που έχει συντελεστεί είναι εντυπωσιακή, κάποιες άλλες αντιστέκονται στις θεραπείες που διαθέτουμε. Η μάχη συνεχίζεται. Είμαι αισιόδοξος. Θα την κερδίσουμε! Δεν θα γίνει ξαφνικά. Δεν θα διαβάσουμε ένα πρωί στα πρωτοσέλιδα των New York Times ή της «Καθημερινής» ότι ο καρκίνος εξαφανίστηκε. Θα αντιμετωπίζουμε ένα πεδίο κάθε φορά, η κατανόησή του θα ανοίγει δρόμο για την κατανόηση ενός άλλου, η λύση ενός αινίγματος θα οδηγεί στη λύση του επόμενου. Κάθε μέρα βάζουμε έναν κρίκο στην αλυσίδα της γνώσης ενάντια στον καρκίνο. Έχουμε βγει από την εποχή της «one size θεραπείας» και αξιοποιούμε τα όπλα της εξατομικευμένης ιατρικής, που είναι προσαρμοσμένη στο γονιδιακό και μοριακό προφίλ κάθε ασθενούς. Ακόμα κι αν δεν εξαλειφθεί εντελώς ο καρκίνος, λοιπόν, σε μερικά χρόνια θα είναι χρόνια νόσος: οι άνθρωποι θα ζούμε με τον καρκίνο και δεν θα πεθαίνουμε από αυτόν.
– Μπορούμε να κάνουμε κάτι για να τον κρατήσουμε μακριά;
– Κι αυτό πολύπλοκο είναι. Όμως υπάρχουν κάποια δεδομένα που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση. Η έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία προκαλεί καρκίνο του δέρματος. Η παχυσαρκία είναι δίδυμη αδελφή του καρκίνου, μια και οι χρόνιες φλεγμονές αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης και εξάπλωσης των καρκινικών όγκων. Από την άλλη, η άσκηση κάνει καλό. Η υγεία μας είναι ένα παζλ. Κάποια κομμάτια –εκτός από την κληρονομική προδιάθεση– είναι στα χέρια μας.
